Nysa, położona w głębokiej kotlinie u zbiegu rzek Nysy Kłodzkiej i Białej Głuchołaskiej, uchodziła już w wieku XVI za perłę architektury śląskiej. Jako stolica księstwa biskupiego odznaczała się ?panoramą stu wież", doskonale widocznych w dole z okolicznych wzniesień podgórza sudeckiego. Ta właśnie panorama - wieże licznych kościółków, ratusza i baszt obronnych murów - przyniosła jej miano ?Śląskiego Rzymu".
Działania wojenne w marcu 1945 roku obróciły w gruzy przeszło 70 proc. zabudowy miasta. Były to największe w dziejach miasta zniszczenia, zburzony został średniowieczny ratusz i większość zabytkowego śródmieścia.
W odbudowie miasta uwzględniono zachowanie historycznego planu śródmieścia i renowację możliwych do uratowania zabytków. Wyburzone przestrzenie zapełniono nowoczesną zabudową, stapiającą się dziś w harmonijną całość z odrestaurowanymi zabytkami. W śródmieściu też, mieszczącym się w obrębie dawnych murów obronnych a dzisiejszych plant, należy szukać najcenniejszych zabytków historycznego miasta. Są to: kościoły św. Jakuba, św. Barbary, św. Piotra i Pawła oraz Wniebowzięcia Panny Marii wraz z kompleksem Carolinum, dworzec i pałac biskupi, zabytkowe kamieniczki w Rynku, Dom Wagi Miejskiej i wieże bramne średniowiecznych fortyfikacji miejskich.
|
|
Kościół św. Jakuba i św. Agnieszki istniał wg miejscowej tradycji już w XI wieku. Dokument historyczny z 1198 roku mówi o konsekracji kamiennej romańskiej świątyni, wzniesionej na miejscu drewnianego kościółka za fundację biskupa Jarosława Piasta. W podziemiach dzisiejszego kościoła św. Jakuba można jeszcze oglądać resztki owej romańskiej budowli. W latach 1401-30 wzniesiono na jej miejscu katedrę gotycką, istniejącą do dziś. Jest to budowla halowa o trzech nawach równej wysokości z różowej cegły i szarego kamienia. Wyrafinowany efekt przestrzenny stanowi wyjątkowe na Śląsku osiągnięcie późnego gotyku. Budowniczym katedry był Piotr z Ząbkowic, fundatorem - biskup Wacław Piast. Przy drzwiach zakrystyjnych znajduje się jego płyta nagrobna z drugiej połowy XV w. przeniesiona tu z kolegiaty otmuchowskiej. W dookolnych kaplicach znajdują się tablice i nagrobki biskupów wrocławskich, jak np. Jana Sicza, Baltazara z Promnicy, Kaspra z Łagowa i in. Renesansowe nagrobki wykazują swą zależność od wzorców wawelskich. Po pożarze w 1945r. w latach 1956-60 przykryto katedrę nowym dachem, wzmocniono fundamenty i sklepienia oraz wmontowano trzy nowe witraże prof. A. Stalony-Dobrzańskiego. Przy kościele św. Jakuba znajduje się czterokondygnacyjna dzwonnica, wzniesiona w latach 1474-1516. Mieści ona m. in. jeden z najstarszych dzwonów Śląska, tzw. Macieja z 1498r. |
|
|
Gotycki kościół św. Barbary, zbudowany staraniem biskupa Jana Romki, już w 1341r. jest wzmiankowany jako kościół szpitalny. Po pożarze, odbudowany w 1544r., otrzymał wystrój wczesnorenesansowy nad południową ścianą prezbiterium, a po objęciu przez franciszkanów w 1732r. otrzymał okna i wnętrze barokowe. Od 1812r. był kościołem ewangelickim. Barokowy kościół św. Piotra i Pawła wraz z zespołem budynków klasztornych został wzniesiony w latach 1719-30 przez bożogrobców-miechowitów po spaleniu ich dawnej siedziby na Starym Mieście. Budowniczym kościoła był Węgier Michał Klein. Polichromia wewnętrzna, a przede wszystkim freski na sklepieniu wykonali bracia Schefflerowie. Kościół i klasztor przylegały wprost do murów obronnych, zamykających wylot ulicy Brackiej. U wejścia do tej ulicy od strony Rynku wystawiono w 1700r. (jeszcze przed budową kościoła) fontannę barokową z herbem miasta. |
|
|
Barokowy kościół Wniebowzięcia przy Rynku Solnym to kościół wybudowany dla jezuitów, wzniesiony przy jezuickim klasztorze, wybudowanym w latach 1669-73. O budowie kościoła zadecydowała inicjatywa i fundacja biskupa Karola Ferdynanda Wazy, królewicza polskiego. Wzniesiono go w latach 1688-92 już po śmierci fundatora. Rozbudował on również kolegium jezuickie. Aula kolegium zachowała na sklepieniu sztukaterie Włocha Franciszka Cygno z końca XVII w. W kolegium uczył się m. in. Michał Korybut Wiśniowiecki, przyszły król polski. W latach 1722?25 dobudowano skrzydło zachodnie i połączono je ze starym skrzydłem wschodnim wspólną barokową bramą. Ten zespół budynków pojezuickich, przylegających do kościoła Wniebowzięcia, to słynne nyskie Carolinum, dzisiejsza szkoła ogólnokształcąca. |
|
|
Naprzeciw Carolinum po drugiej stronie Rynku Solnego wznosi się zabezpieczone do rekonstrukcji Collegium św. Anny. Jest to dawne jezuickie seminarium, później bursa, sprzed wielkiej rozbudowy Carolinum przez Karola Wazę. Za kościołem Wniebowzięcia znajduje się otoczony fosą, zrujnowany, odbudowany dworzec biskupi - siedziba książąt wg wzmianek dokumentów już w 1200r. miała tu istnieć siedziba zarządców ziemi nysko-otmuchowskiej. W 1282r. biskup Tomasz II wzniósł średniowieczną murowaną warownię z fosą. W połowie XIV w. została ona włączona w obrąb miejskich murów warownych, lecz nadal pozostała oddzielona od miasta fosą. W 1524r. spłonęła a biskup Jan Turzo w 1526r. odbudował tu ją już w formie wygodnego renesansowego dworca. Wielokrotnie przebudowany i fortyfikowany, stał się (po wybudowaniu pałacu biskupiego) zapleczem gospodarczym dla siedziby reprezentacyjnej. Po sekularyzacji księstwa dworzec został częściowo rozebrany i dostosowany do potrzeb armii pruskiej. Spalony w 1945 roku, został zabezpieczony i przeznaczony do odbudowy. Zachował największy odcinek nieistniejących już murów warownych z XIV wieku, do których bezpośrednio przylegał. |
 |
Naprzeciw dworca biskupiego znajduje się odbudowany barokowy pałac biskupi. Wznoszenie go zapoczątkowano w 1624r. z inicjatywy Karola Habsburga arcyksięcia austriackiego, lecz dopiero w XVIII w. zrealizowano ów projekt. W latach 1722-25 wzniesiono barokowy pałac o trzech kondygnacjach w kształcie czworoboku wokół dziedzińca. W 1945r. pałac spłonął. Odbudowywany wg historycznego wzorca nie może już przekazać dawnego urządzenia wnętrz. Z niewielu zachowanych zdobień zachowały się kominki z bogato rzeźbioną oprawą. |
|
|
W zniszczonym w 1945 roku śródmieściu zachowały się jedynie zabytkowe kamieniczki przy ulicy Brackiej i w Rynku oraz Dom Wagi Miejskiej wraz z częścią otoczenia w Rynku. Odrestaurowane kamieniczki pochodzą z XV wieku, choć później były wielokrotnie przebudowywane. Dom Wagi Miejskiej został zbudowany w 1602 roku w stylu północnego renesansu. W dwuarkadowym podcieniu mieściła się urzędowa waga towarowa. Budynek, zniszczony w ostatnich działaniach wojennych, został odrestaurowany w 1955 roku. Mieści obecnie Miejską Bibliotekę Publiczną. |
|
|
Mury warowne w Nysie zostały wzniesione w połowie XIV wieku za czasów biskupa Przecława z Pogorzeli. Były to mury zbliżone wyglądem, choć większe od tych, jakie do dziś zachowały się w Paczkowie. Biegły wzdłuż dzisiejszego obwodu plantów, były zaopatrzone w wykusze i baszty przybramne. Wokół nich istniał drugi mur zewnętrzny (wzmianka o międzymurzu z 1414r.) W XIX wieku rozebrano stare mury, ażeby połączyć zamknięte śródmieście z nowymi dzielnicami. Część dawnych fortyfikacji pozostała przy dworcu biskupim i przy bramie Wrocławskiej. Dwie zachowane wieże przybramne stoją dziś samotnie. Są czworoboczne. Wieża Wrocławska zwraca uwagę późniejszą renesansową koroną, Wieża Ziębicka - wmurowanym lwem, trofeum mieszczan nyskich z Ziębic z czasu ich wyprawy na niezgodnych sąsiadów w XVI wieku. |
 |
Z XIX wieku, gdy Nysa była pruską twierdzą, pochodzą okoliczne fortyfikacje, rozległym wieńcem otaczające miasto. Najlepiej zachowana część tych późnych fortyfikacji, używanych nawet w czasie II-giej wojny światowej, znajduje się za Parkiem Miejskim w kierunku rzeki Nysy. |
|
W Nysie oprócz zabytków architektonicznych zachowało się też sporo starych ksiąg i dokumentów, pomocy naukowych w XVI w. używanych w Carolinum, wyrobów rzemieślniczych, zabytków sztuki itp. Udostępnione są one w Muzeum przy ul. Marcinkowskiego 1 (obecnie przy ul. Biskupa Jarosława - przypis TZ) oraz w Archiwum miejskim przy ulicy Piastowskiej. W perspektywie rozbudowy miasta przewidziano przywrócenie Nysie niepowtarzalnej panoramy, wyróżniającej ją spośród wszystkich miast śląskich. Zostaną wzniesione trzy wysokościowce, ujmujące nowocześnie odbudowane miasto w regularny trójkąt. |
|
|
|
Oprócz wymienionych przez pisarkę zabytków można wspomnieć jeszcze o nyskim Trytonie i Pięknej Studni. Fontanna Trytona została wzniesiona w latach 1700-1701. To wspaniałe dzieło dojrzałego baroku zostało wykonane ze sławniowickiego marmuru. Jej pierwowzorem była rzymska Fontanna del Tritone (wykonana około 1637r. przez Giowanniego Lorenzo Berniniego dla papieża Urbana VIII Berberiniego, usytuowana na Placu Berberini). Starożytni Rzymianie na frontonach wielu budowli umieszczali napis S.P.Q.R. (skrót formuły "Senatus Populusque Romanus" co tłumaczymy jako "senat i lud rzymski"). Ze wszystkich zabytków ta fontanna najbardziej uzasadnia nadany niegdyś Nysie przydomek "Śląski Rzym" i chyba właśnie ona zdecydowała o wyborze tego właśnie przydomka. |
|
|
Piękna Studnia jest jedną z kilku dawnych studni miejskich. Jest arcydziełem barokowej sztuki kowalskiej. Cembrowina wykonana jest ze sławniowickiego marmuru i została nakryta wspaniałą, wykutą z żelaza kratą. Wykonał ją w 1686r. Wilhelm Helleweg - zarządca nyskiej mennicy. Fundatorem był ówczesny burmistrz Nysy Kasper Naas. Mimo upływu trzech wieków na kracie nie widać tak dobrze nam dzisiaj znanej rdzy. |
